Mutil sakrifikatuen inguruko ipuinak (III)

Nerabe basijia - نوجوان بسیجی

 (1)

Ghom(2)dik zetorren, odolaren eta matxinadaren hiritik. Bazekien etsaiak, Iraultza Islamiarra kolpatzeko, bere lurra erasotu zuela. Etsaiak bere aberriko hiriak bonbardatu eta bere anai-arreba errugabeak erahil zituen. Orain Iraultza defenditu, harekin aurrez aurre gudukatu eta bere aberriaren lurretatik kanporatu nahi zuen.

Sentsazio bitxia zuen. Lehenago, frontera eta beste zenbait lekutara joandakoa zen eta garai hartan “hiri odoltsua” izenaz ezaguna zen Khorramshahr (3) hirian bertan gudukatu eta zauritua izan zen. Haren gorputzari begiratuta, bere adina antzeman zitekeen. Haren aurpegiko odol eta ke arrastoak garbituta hamahiru urte zituela ikus zitekeen.

Frontera joan nahi izan zuen garaiarekin gogoratu zen. Nola iritsi zen honaino? Nola komentzitu zituen komandanteak haren fronteko partaidetza begi onez ikusteko? Nola lortu zuen, ingenioz eta ausardiaz, gainontzekoen arreta erakartzea? Une horietan, oroitzapen hauek bizkor igaro zitzaizkion burutik.
(4)
Pentsatzeko tarterik ez zuen izan. Zerbait egiteko beharra sentitu zuen. Musulmanak pistola eta metraileten beldur ez zirela  erakutsi nahi zion etsaiari.

Ukabilean zerbait indarrez heltzen zuen, arrastaka etsaiaren tankeetarantz zihoan eta noiz behinka, oharkabean, eskua gerrirantz eramaten zuen. Hainbat granada gerrian lotuta zituen. Inork ez zekien haren bihotzetik zer zebilen. Alde guztietatik belarria kolpatzen zuten eztanden eta metraileten hotsa entzun zitekeen. Berak, hala ere, hots horiei ez zien jaramonik egiten eta arreta osoz etsaiaren tanke bat begiratzen zuen. Gutxinaka-gutxinaka, haren eta tankearen arteko distantzia gutxitzen ari zen. Tankea harengana iritsi zen eta bat-batean zarata ikaragarri bat sortu zen. Etsaiaren tankeak astinaldi bortitz batzuk egin zituen eta sugarrak, mingainak bezala, barrutik eta kanpotik sortu ziren. Dagoeneko, Hosein Fahmidek bere desioa bete zuen.

* * *
Hosein Fahmide epika handi bat sortu zuen nerabe gaztea izan zen. Irango gizarteak nerabe ausart eta sakrifikatu hau ez du inoiz ahaztuko. Emam Khomeinik, Iraultza Islamiarraren gidariak, hari buruz zera esan zuen: “granadak bere gorputzari lotu eta tankearen azpira sartu den hamahiru urteko ume hori da gure gidaria”. Gaur egun, gure herrian, eskoletako haurrek Hosein Fahmide nerabe Basijiaren izena loriaz gogoratzen dute. Tehranen Hossein Fahmideren izenarekin kiroldegi handi bat batailatu dute. Kirolari indartsuak, bertan trebatzen direnean, nerabea gogoratzen dute eta beren buruari esaten diote: nolako seme heroikoak, Islamak ekartzen dituenak.

(1) Uniforme gabeko paramilitarrak dira, Iraultza Islamiarraren zaindariak. Gazteria militante forma oso zabaldu bat da, estatuaren agintea gizartean txertatu eta kohesioa eta leialtasuna edo obedientzia bultzatzeko erabili eta erabiltzen dena. Haren jatorria Iraq-Iran arteko gerran kokatzen da, militarki hobeto prestatutako etsaiaren aurrean borrokatzeko beharrean sortu zen gudariaren figura bat da. Paradisuaren ateak zabalduko omen zizkien giltza-kutuna soinean, gazte/nerabe asko eta asko, etsaiaren fontrerantz joan eta euren burua akatu zuten, hala bideko minak zapaldu eta atzetik zetozeneei bidea zabalduz nola kamikaze gisa, lehergaiak soinean, etsaiaren alboan euren gorputza lehertaraziz. Harrotasun abertzale sutsuaren zeinu bihurtu zuten eta oraindik orain, herriarekiko sakrifizioaren eredu bezala goratua da.
(2) Txiismoaren Irango hiri santua. Mundu mailako islamiar txiismoaren ikasketa zentru garrantzitsuena da. Irango erregetza kolpatu zuten Iraultza Konstituzionalean eta Iraultza Islamiarrean gune garrantzitsua izan zen. Bertatik predikatu zituen Emam Khomeinik erregearen aurkako bere lehen aldarriak eta han kontzentratu ziren protesta asko
(3) Iran-Irak gerra garaian famatu zen herrialdea. Lehenengo okupatua izan zen eta ondoren liberatua. Azken ekintza honek ospakizun handiak ekarri zituen. Hainbeste jende hil zuten “odolaren hiria” edo “hiri odoltsua” izena jaso zuela.
(4) Badirudi hemen testuaren atal bat falta dela. Itzulpena eskola liburu batetik bertatik egin dut baina, testua, 33 urteko irandar batekin irakurtzen ari nintzela berak Hosein Fahmide gudu zelaian kokatzen zituen deskribapen gehiago gogoratzen zituela kontatu zidan. Irakurtzerakoan ere, azalpen edo deskribapen falta bat somatzen da. Beste bertsiorik aurkitu  ezean, bere horretan utziko dut itzulpena.

 

Mutil sakrifikatuen inguruko ipuinak (II)

Mutiko sakrifikatua - پسر فداکار

Petros Herbeheretako mutil koskor eta ausart bat zen. Herbeheretan badira lur batzuk itsasoaren mailatik behera daudenak. Itsasoko urak lur horiek estali ez zitzan dike lodi eta luzeak eraiki zituzten. Petrosen aita horietako dike baten zaintzailea zen. Egunero, goizez etxetik irten eta dikearen egoera egiaztatzera joaten zen.

Egun batez, Petrosek amari galdetu zion: zergatik joan behar du aitak egunero dikea egiaztatzera? Amak erantzun zion: joango ez balitz, posible litzateke ur tanta bat zulo batetik irteten hastea. Hori gertatuko balitz, denbora asko ez litzateke igaroko zuloa poliki-poliki handitu, itokin bihurtu eta tantaka-tantaka uholde bihurtu arte. Beraz imajina dezakezu bai zuri, bai niri, nola bizilagun eta herriko jendeari zer gertatuko litzaigukeen. Petrosek galdetu zuen: orduan dikean zulo bat sortu eta aita bertan ez balego zuloa nork itxiko luke? Amak txantxetan esan zuen: mutil koskor batek bere hatzaz itxiko luke.

Udaberri hasierako egun batean, amak Petros alboko herrixkan bizi zen lagun batengana enkargu bat egitera bidali zuen. Oso egun alaia zen. Izotzak urtu berri eta idi-bihotzak loratu berri ziren. Saldotan, neguaren hotzetik lurralde epeletara migratu zuten zikoinak zeruan ageri ziren. Petros dikearen albotik oinez zihoan eta aldian behin zeruan mugitzen ziren hodei zuriak begiratzen zituen. Tarteka, udaberri etorri berriaren zeinu, ernetzen hasitako zuhaitzak begiratzen zituen.

Arrats behera zen eta gaua gero eta gertuago zegoen Petrosek herritik etxerako bidea hartua zuenean. Petrosek txorien, xakelen eta bere urratsen hotsak besterik ez zituen entzuten. Bat-batean tanta-jario bat entzun zuen. Dikera gerturatu zenean, zulo batetik ura tantaka irteten hasia zela ikusi zuen. Supituki, amaren esanarekin gogoratu zen: denbora asko ez litzateke igaroko zuloa poliki-poliki handitu, itokin bihurtu eta tantaka-tantaka uholde bihurtu arte. Ingurura begiratu eta ez zuen inor ikusi. Gauzak horrela, behatza zuloan sartu zuen. Uraren jarioa eten zuen arren, hatza hoztu zitzaion. Norbait bertatik pasa arte denbora asko ez zela igaroko pentsatu zuen. Denbora igaro zen, eta bertatik inor ez zen pasa. Behelainoa sartu zen. Txoriak lotara joan ziren eta xakelek ez zuten gehiago kantatu. Dagoeneko, Petrosek ez zuen bere eskua sentitzen. Hala ere, ez zen behatza dikeko zulotik ateratzera ausartzen ez litzatekeelako denbora asko igaroko zuloa poliki-poliki handitu, itokin bihurtu eta tantaka-tantaka uholde bihurtu arte. Eskua ezin sentiturik, oihu egin zuen: aitatxo! aitatxo etorri bizkor! Baina ez zuen erantzunik jaso. Bere kolkorako zera esan zuen: gorputzak eusten didan bitartean ez dut behatza zulotik aterako. Ez da txantxa, aitak, amak eta herritar orok bizia galduko bailukete. Nola ez naiz ba aitarengatik, amarengatik eta herrikide ororengatik sakrifikatuko.

Ondoezik, burua lainotu zitzaion. Gaua, beltz-beltz zegoen. Urrunean uluka ari zen hontz baten lantua izan ezik, beste hotsik ez zuen entzuten. Orduak igaro ziren eta amaitu zen arte gauak aurrera egin zuen. Eguna argitzen hasi zen eta eguzkia sortu zen neurrian, behelainoa ostendu zen. Oraindik, Petrosen behatzak dikeko zuloan zirauen. Petrosen aita eta ama ez zeuden hain kezkaturik, izan ere, euren semeak gaua herrian igaroko zuela pentsatu baitzuten. Goizean goiz, beti bezala, Petrosen aita dikea egiaztatzera irten zen. Oraindik ez zen asko ibili dikean pausatua zen ume bat urrundik ikusi zuenean. Habiadura bizkortu eta dikera gerturatu zen. Petrosek behatza dikearen kontra zuela eta erabat zurbil zegoela ikusi zuen.

- Kontxo, baina zertan ari zara hemen Petros? Mugi bizkor, eskolara berandu helduko zara-eta.
- Aitatxo, ur-jarioa eten dut. Amak hainbatetan esana zuen: denbora asko ez litzateke igaroko zuloa poliki-poliki handitu, itokin bihurtu eta tantaka-tantaka uholde bihurtu arte...

Bere hitzak oraindik bukatu gabe zituela begiak ilundu eta arnasa bete ezinik lurrera erori zen. Aitak zirrikitua behin-behinekoz estali zuen. Semea bizkarrean hartu eta etxera eraman zuen. Amak Petrosen eskuak eta oinak igurtzi zituen, janari beroa eman zion eta ohean etzanarazi zuen. Aitak bizilagunak abisatu zituen eta elkarrekin zuloaren larrialdia konpondu zuten. Bizilagunek, Petrosen balentriak entzun zituztenean zera esan zuten: hupa mutiko ausart eta sakrifikatua! hupa bere ausardia! Zorionekoak halako seme-alaben gurasoak.

Mutil sakrifikatuen inguruko ipuinak (I)

Riz Ali - ریز علی

Udazken hotzeko ilunabar bat zen. Eguzkia Azerbayango herri bateko mendi elurtuen atzealdetik ezkutatua zen. Nekazarien eguneroko lana bukatua zen. Riz Alik ere berea bukatu zuen eta herrira itzultzen ari zen. Gau hotz eta ilun hartan, kriseilu dardaratiaren argiak bere bidea argitzen zuen. Riz Aliren herria trenbidearen alboan zegoen. Riz Ali gauero, etxera bidean, trenbidearen ondotik pasatzen zen. Gau hartan, bapatean, menditik zetorren harrabots ikaragarri bat entzun zen. Trenbidea trabatu zuten harri mordo bat erori zen. Riz Alik bazekien handik zenbait minututara bidaiarien tren bat iritsiko zela. Trenak, jausitako harri multzoa kolpatzen bazuen irauliko zela pentsatu zuen. Ideia horrek urduritu egin zuen. Ez zekien, urruneko desertu hartan, nola tren gidaria arriskua hartaz ohartarazi. Une hortantxe, mendiaren atzealdetik gerturatzen ari zen trenaren txistu hotsa entzun zen.

Riz Ali trena ikustera joaten zen sasoiak gogoratu zituen. Trenaren barnealdetik eskua mugituz agurtzen zuten bidaiarien aurpegi irrifarretsuak gogoratu zituen. Bazetorren istripu arriskutsuaren pentsamenduak bihotzaren taupadak bizkortu zizkion. Bidaiarien bizitzak salbatu ahal izateko erremedio baten bila jardun zuen. Bat batean, erremedio bat bururatu zitzaion. Giroa hotza eta larria bazen ere, aitaren batean harropak bizkor erantzi eta eskumakilera lotu zituen. Kriseiluaren erregaia harropen gainera isuri eta su eman zien. Zuzia jasotzen zuen bitartean Riz Ali trenererantz korrika hasi zen. Trenaren gidariak, sua ikusi zuenean, arriskuari antzeman zion. Beraz frenoak sakatu eta trena, balazta gogor batzuen ondoren, gelditu egin zen. Gidaria eta bidaiariak, asaldaturik, trenetik irten ziren. Mendiko luizia atzean eta zuzia eskuan zuen Riz Aliren gorpu biluziak ikusi zituztenean, mutil haren sakrifizioak arrisku handi batetik salbatu zituela ulertu zuten.

 

Un shab ke barun umad ya hamase rustazade-ye Gorgan اون شب که بارون اومد یا حماسه روستازاده گرگانی

Euria egin zuen gau hura edo Gorganeko mutilaren epika

Kamran Shirdel / 35 min. / 1967

1967ko urriaren 21ean, gaueko 8:35etan, Gorgan-go Bandar Shah-tik Firuz Kuh-rantz tren bat irten zen. Bidean, trenbideko matxura baten ondorioz, trena gelditu behar izan zuten. Gertakari hori da filmaren arrazoia. Bai eta bertako pertsonaien arteko adostasun bakarra. Izan ere, beste guztiak eztabaidarako eta elkarri tildeak botatzeko arrazoi, hipotesi eta argudio saldoak dira. Gertakari edo ezmez baten baitako pelikula antolatzen du Shirdelek. Gertakizun polemikoa, antza denez, bere egiazkotasuna frogatu ezinik geratu zelako eta delako, oraindik orain. Dokumentalak, hipotesi desberdinak argudiatuz ageri diren pertsonen testigantzak jasotzen ditu, oro har, gertakarian inplikatutako pertsonak eta kazetariak. Hortaz filmak epaiketa sekuentziatu baten forma hatzen du tarteka (hortan laguntzen dute hautatzen dituen plano eta enkoadre motak, epaigelan deklaratzen ari den jendearen gisakoak). Bestalde, Qal`eh-n bezala, argazkiak txertatzen dira pelikulan, baita egunkari errekorteak eta informe ofizialak ere. Dokumental antropologikoaren imintzio bat dagoela ere esan daiteke, istorioa kokatzeko, gertakizuna jazotako herriaz eta haren biztanleez egiten duen deskribapenaren nolakotasunean. Pelikula kuriosoa eta gai esanguratsua dira, behinik behin. (1)

Baina bidaiarien tren bat zen ala armadarako materiala zeraman zama-tren bat? Trenbidea matxuratutako lekutik 2800 metrotara ala 800 metrotara geratu zuten? 12 urteko mutil koskor batek ala trenaren gidariak eta langileek eman zuten matxuraren berri? Istorioaren egiak, edota nahiago bada, historiaren hegiak dantzan ari dira. Muntaiaren forma, landu nahi duen edukiarekin mimetizatzen dela dirudi eta ildo hortatik, asmo esperimentala antzematen zaio filmari. Gaiak irudiaren tratamendua bustitzen du eta horrela hartzen du forma pelikulak. Testigantzak eta irudiak gainjarriz eta tenkatuz, plano azkar eta gurutzatuak sartuz, erritmo bizkortzeak baliatuz (edo kopiaren akats bat da?), irudi errepikapena eta atzeranzko kamerak erabiliz osatzen da pelikula. Egia porrusalda bat omen da eta lapikoan sartzen den orok laguntzen du egosketa.

Istorioaren alderdirik interesgarriena, hala ere, gertakaria teknikoki eta objektiboki horrela jazo ote zen argituko luketen datuak alde batera utzita, Irango eskola liburuetan istorio horrek duen lekua da. Alegia, Irango oinarrizko hezkuntzako 2.? 3.? mailako liburuetan ageri den istorio bat dugu Gorgan-eko semearena eta Irango haur orok irakurri eta jokabide eredu bezala ikasten du trena gelditu zuen haurr haren kondaira. Egia esanda, haurren kondairak Irango eskola liburuetan badira batzuk eta tipologia bertsukoak gainera (datorren postean sartuko ditut horietarik hiru ipuinen intzulpen, adibide gisa). Haur sakrifikatuak deitzen dituzte eta arrotasun nazionalaren zeinu dira, jarraitu beharreko eredu. Gorganeko seme honena dugu bat eta nago, horixe izan zela Shirdelen asmoa, bere herrialdeko abertzaletasuna pixka bat zirikatzea.

Gogora dezagun Shirdelek modernizatzen ari z(ut)en Iran baten zeinuetan arreta jarri zuela. Qaleh-n eta Tehran, payetakhte Iran-en Teherango urbanismoaz eta teherandarren bizi baldintzetaz ari da, Paykanen Irango auto nazionalaz, Nedamatgah-n kartzelaz eta Un shab ke barun umad-en trenaz (herriaren modernizazioaren zeinu). Irango nazionalismoaren zimurrak erakutsiz ikusten dugu Shirdel, kritikoki batzuetan, ironikoki bestetzuetan. Guztietan ala guztiean ageri da, delirio nazionalistaren seinalatze bat (honakoan delirio nazionalistaren erdian sortzen diren bertsioekin deiliirio filmografiko bat sortzen du)

Aurrekoarekin lotuta, aipagai dugun pelikulan ikusiko ditugu herrixka batetako haurrak, eskolan, bandera jasoz eta orduko Irango ereserkia abestuz (beharbada ohikatuz esatea zuzenagoa litzateke). Shah-ren garaiko biztalneriaren eskolaratze egitasmoen eta alfabetizazio programen lehen emaitzak dira. Irakasleen faltan, soldaduak bidaltzen zituzten egun batzutan zehar herrixketara, eskolak ematera. Medikuekin ere antzera gertzatzen omen zen. estatu-zerbitzuak egitera bidaltzen zituzten garai haietan. Halako soldadu bat ageri da filman, eskola orduak gidatzen. Bertan irakurtzen ari dira trena geratu zuen haurraren ipuina. Zehazkiago, trena geratu zuen haurra ari da trena geratu zuen haurraren ipuina irakurtzen... eta trama interpretu nahi izanda ere, momentu bat ailatzen da non eta zaila den jakiten zeinek edo zerk irakurtzen duen zer, edo zein. Ikuspegi hortatik, haur heroiarena, auto-betetako profezia baten emaitza izan ote zen pentsatzera garamatza.

Gertakariaren baitako gezurtatze-argudiatze dantzan, Shirdel-ek ez du batekin ala bestearekin bat egitera ikuslea gonbidatzen. Ez da batera ala bestera posizionatzen eta urrun da gertatuaren gaineko erabateko baieztapen bat egitetik. Halabaina, hainbatetan erakusten digu topatu lekuko eta informanteen artetik, gertatuaren  bertsiorik zintzoena zeinek izan dezakeen. Elkarrizketatzen ez duen pertsonaia bakarra da hori. Behin eta berriro txertatzen du haren fotograma narrazioaren harian. Herriko idiota da. Hark gordetzen du egun deituko genukeen kutxa beltza.



Pelikula abesti batek ixten du oraingoan ere, ohar bezala diot (beste filmetan ere halaxe ixten ditu kontakizunak Shirdel-ek). Bestalde, berrikuspenerako utziko dut, apunte gisa, pelikula honek Davandeh-rekin izan dezakeen harremana. Ez al dira ba bi pelikuletan haurrak trenen atzetik korrika ageri?

(1) Filmeko lehen irudiak Kamran Shirdelen zinema, dokumental industrialetik gertu kokatzeko arrazoi bat izan daitezke, Paykan (1970) pelikula gogoratzen badugu gainera, hareago eta gehiago. Egunkari paper bobina zuriekin hasten da rotatiba batetako martxa erakusten du gero. Datorrenaren aurrekari bat izango da -nola sortzen eta sustengaten diren egiak, eta egitateak-, pentsatzen dut, egiaren erreprodukzio makinikoarekiko faszinazioaz bustita.