Khane-ye Doust Kodjast ? - خانه دوست کجاست ؟

Non da lagunaren etxea?

Abbas Kiarostami / 80 min. / 1987


"خانه دوست كجاست؟
" در فلق بود كه پرسيد سوار.
آسمان مكثي كرد.
رهگذر شاخه نوري كه به لب داشت به تاريكي شن‌ها بخشيد
و به انگشت نشان داد سپيداري و گفت:

"نرسيده به درخت،
كوچه باغي است كه از خواب خدا سبزتر است
و در آن عشق به اندازه پرهاي صداقت آبي است
مي‌روي تا ته آن كوچه كه از پشت بلوغ، سر به در مي‌آرد،
پس به سمت گل تنهايي مي‌پيچي،
دو قدم مانده به گل،
پاي فواره جاويد اساطير زمين مي‌ماني
و تو را ترسي شفاف فرا مي‌گيرد.
در صميميت سيال فضا، خش‌خشي مي‌شنوي:
كودكي مي‌بيني
رفته از كاج بلندي بالا، جوجه بردارد از لانه نور
و از او مي‌پرسي
خانه دوست كجاست." 


سهراب سپهري
Helbidea

Non da lagunaren etxea?
Zaldunaren galdera egunsentian
Deblauki zerua geratu eta oinezkoak
eskuzabal
areazko lausotasunari ezapinetan zuen argi adarra eman zion;
gero, behatzarekin sahats zuri bat seinalatu eta esan zuen:
<< Zuhaitz horretara iritsi aintzin Jainkoaren ametsa
baino berdeagoa den kalexka basotsu bat dago,
non maitasuna
zintzotasunaren lumadura
bezain urdina den.
Nerabezaro osteko zumardiaren azkeneraino joanen zara,
bakardadearen lorerantz egiteko gero.
Lorearengandik bi pausotara,
lurraren
betiereko mitoen iturriaren oinean geratuko zara.
Ikara gardenak bilduko zaitu han;
espazioaren intimitate bigunean
murmurio antzeko bat entzunen duzu:
pinuaren gorenean
argiaren habiko kumeak hartzekotan den haurra ikusi
eta galdetuko diozu:
non da lagunaren etxea?


Sohrab Sepehri



Kelid eta Non da lagunaren etxea? pelikulen artean urte bateko tartea besterik ez da. Denbora tarte hori, bi pelikulen arteko eragin eta harreman zuzena nabarmentzeko bermea dirudi. Errepikatzen diren elementuez gain (biberoia, pixoihalak…), bi filmak, antagonismo komun batek zeharkatzen ditu. Kelideko eskenatokia etxearen espazio itxian gertatzen den bitartean, Non da lagunaren etxea? irekita dauden edo irekitzen diren espazio askoren sarean gertatzen da. Bietan, soluzionatu beharreko arazoaren aurrean den haur baten erreakzioak kontatzen dira. Baina, arazoa soluzionatu izanaren satisfakzioak baino, arazoa soluzionatzeko irudikatu moduak eta desbideraketak dira aipagai.


Funtsean, atearen kontzeptua immanentea da bi pelikuletan. Lehenengoan, atea trama osoaren detonantea bada, bigarrenean, lagunaren eta bilaketaren irudikapena da. Bi pelikuletan, ateak duen garrantzia ukaezina da, hala alegorikoki nola literalki.

Blog honek etorkizunik badu, ateei buruzko zine iraniar batez hitz egiterik ba ote dagoen ikusiko dugu. Oraingoz, oharpena eginik nahiko. Gogoan hartu hala ere: Non da lagunaren etxea?-n etxeko eskena gehienak "kanpoan" (patioan) filmatzen dira. Barnekoetan aldiz (eskola, etxea), beti dago irekia dagoen edo irekitzen den ate edo leiho bat. Halabaina, ateen eta leihoen ugaritasunak ez du laguna topatzeko erraztasunik ekartzen, irekitzen badira ere. Film honek labirintoa dirudi askotan.




atea filmen azaletan ere

Laguntasunaren edo konpromisoaren balorea lantzen duelako ohoratua izan den pelikula honek bestelako alderdiak ditu, denak ala denak lehenengo hori baino interesgarriagoak. Lehenago aipatu Kelidekiko loturaz gain, gogoetari ekiteko "ate eta giltza" asko ditu filmak. Ugaritasun horren aurrean eta blogaren izaerari fidel (iraniar filmen inguruko ohar koaderno argitaratu bat izango da hau), hoberena, etorri ahala zerrendatzen joatea izango da.


Ahmadpoor, filmeko protagonista humanoa, traidorearen figura da(1). Etxetik ihes egiten du, lagunaren herrira. Kezkaturik dago, nahastu eta berarekin eraman baitu lagunaren eskola koadernoa. Horregatik, beldur da biharamunean irakasleak ez ote duten, bere erruz, eskolakidea kanporatuko. Eskola koadernoa diziplinaren ikasketak izkiriatzen diren azaleraren figura da pelikulan. Lekuz mugitzen den objektuaren kategoria du, bidaiaria da. Atzera eta aurrera eraldatuz doa, geldiezina delarik bere jitoa. Eskena batean, garai bateko gurasoen autoritatea gogoratzen du Ahmadpoor-en aitonak, baina koadernoaren gakoak aldatzen ari den gizartearen figura iradokitzen du. Bere muturren aurretik pasatzen ari da.

Ahmadpoor-ek senak esaten dionari jarraitzen dio, baina etikaren, ohorearen eta duintasunaren lezioa denak ez du argirik ikusten pelikulan. Ezen eta senari segituta ere, protagonsitak ez baitu nahi duena lortzen. Lagunari koadernoa emateko, etxeko arauak hausten ditu Ahmadpoor-ek, eta alferrik gainera. Lagunaren etxerik ez du aurkitzen. Esistitzen ez delako agian. Edo kadernoaren barnean dagoelako, koadernoak gordetzen duen iturrian, iturriko lorean.

Jitoaren eta denboraren irudikapena da Non da lagunaren etxea?. Labirintoarena ere bai, lagunaren bilaketa filosofikoarena agian. Sohrab Sapheriren poemako kalexkak zeharkatzen dituen kontakizuna da.




 
traidorea

Non da lagunaren etxea? denboraren eta espazioaren tolesdura bat da. Tolesdura simetrikoa, zenbakia balitz kapikua, hitza balitz palindromoa. Tolesduraren irudikapena traman bertan dago:

////// figurak //////

koadernoa - amak izarak zabaldu - amak izarak jaso - koadernoa

////// joan etorriak //////

Eskola - Poshte - Komre - Poshte - Komre - Poshte - Eskola


Bide beretik, egun beteko iraupena du pelikulak. Goiz batean hasi eta hurrengo eguneko goizean bukatzen dena. Simetria horretan berriz ez da kalkorik: Ahmadpoor eraldaturik itzultzen da  etxera, eta hala koadernoa. Bidaiaren ondorioz, koadernoak berrikuntzak jasango ditu: iturraren ondoko lorea, denbora eta laguna izkiriaturik dituen koaderno bilakatuko da.


Baina berrikuntzak bakarrik ez, anputazioak ere jasango ditu koadernoak. -eko ategileak Ahmadpoor-i koadernoa eskuetatik kenduko dion eskena biolento hori gogoangarria da. Kiarostamik, eraldatzera doan herrialde, bizimodu eta arkitekturetaz hitz egiten al digu hemen? Pelikularen kontakizunean bi ategile baliatzearen erabaki hori ez dirudi kasualitatea denik. Bata zaharra da eta kostata mugitzen da. Bestea aldiz gaztea eta asto gainean bizkor dabilena. Material berriekin egiten ditu ateak, lehengo ategileak eraiki zituenak ordezkatuz.


Beranduago, erreflexuekin eta itzalekin hasiko da pelikularen magia. Denboraren eta espazioaren bi muturrak elkartuko dira, amaren izarak edo eskola koadernoa bailiran. Iluntzean, Ahmadpoor mutiko gaztea eta ategile zaharrarekin elkartuko da, pelikulan digresio oniriko bat sortuz. Baten moteltasunak eta bestearen presak, partekatutako denbora epean eraldatuko dira, eta konbinazio horrek sortu izan balitu bezala, Poshte herriko paretetan suziri, txispa, armiarma eta mitxeleta koloredunak barreiatzen hasiko dira. Denboraren ospakizuna da (kontuan har euskarazko ospakizun eta ospa egin hitzek erro berdina dutela). Michael Enderen Momo ipuineko pasartearekin gogoratuko gara orduan. Momo eta Dorotea dortokak, denboraren lorerantz/iturrirantz egiten duteneko pasartearekin hain zuzen.


Paseo honetan, ateek leihoei pasako diete lekukoa, eta hauetatik datozen argi erreflexuak sortutako forma eta koloreak izago dira protagonista. Ategile zaharrak bere leihoetaz hitz egingo du. Galtzen ari den bizitzaren eta artearen pasabidea zeharkatzen ari dira, baina Julio Verneren lurraren muineranzko bidaian bezala, hainbeste desiratutako aurkikuntzak, deblauki, istorioaren hasierara eramango du protagonista.


Ez nuke Non da lagunaren etxea? Sohrab Sapheri-ren poeman oinarritutako pelikula bat denik esango, baina zeharka eta tarteka, Sapheriren poemaren oroimena gogora ekartzen du, bertso eta pasarte zehatz batzuen bideetan izango bagina bezala (poemaren eta pelikularen gako nagusia dira bideak). Iturria, zuhaitza, argia, kalexka etab. bezalako elementuek pelikula egituratzen dute, azken bertso-lerroarentzako (edo eskenarentzako) giroa prestatuz joango balira bezala. Kiarostamik, Sapherik idatzitako poemaren erabilera erotiko bat egiten du bere pelikulan, iradokiz, erakutsi gabe.

Filmaren bukaera aldean, haizeak etxeko atea zabaldu, barrura sartu eta koadernoaren orrialdeak pasatzen ditu. Hau ikusiterakoan, ikusleak zalantza egiten du, lagunaren etxeko lanak zeinek egin dituen...









ZENBAIT IDEIA SOLTE, ZERRENDATURIK:
- Hemen ere, objektuak dira (edo hauen falta) pelikularen motorra. Ahmadpoor-ek Nematzadeh-ren koadernoaren indar batek bultzaturik bezala igarotzen du filmaren denbora gehiena. Korrika.
- Barne bulkadei jarraitzeak gizarte arauen eraistea dakar.
- Pelikula honetan ere, umearen beharrei atentzioa jartzeko tenorean den bakarra, umerik ez duen pertsonaia da (berdina gertatzen da, esaterako, J.Tatíren Mon Uncle eta L. Bon Trier-en Melancholia pelikuletan)
- Poemaren irudikapen eta erreferentzia zuzenak: iturria, pinuaren gorenean den haurra…
- Bi pelikulen arteko beste zenbait analogia:


  


  















(1) Traidorearen figuraz Jesús Ibañez: klik

Kelid - کلید

Giltza

Ebrahim Forouzesh / 76 min. / 1986

Amir, bost bat urteko mutil koskorra da eta amak etxean bakarrik utzi du. Bakarrik eta betekizun batekin utzi du gainera: esnatzen denean, sehaskan den anaia txikiari biberoia ematekoa. Hori agindu eta amak, etxetik irten eta, atea giltzaz itxiko du. Beraz hasiera-hasieratik, bi aktore nagusiak aurkeztuko zaizkigu pelikulan: biberoia eta giltza. Objektuak, subjektuen ekintzak jasotzen eta jasaten dituzten elementu pasibo izatetik haratago, ondorioak sortzen dituzten eragile aktiboak izango dira. Etengabeko katean, endredu nagusi bat askatzeko sortu ohi diren korapilo berriak erakusten ditu pelikulak, ume baten eskuetatik.

Esaten dudanez, filma eskuordetze batekin hasten da. Amak seme baten bitartez beste seme bat elikatu nahi du. Biberoia, inoiz amaren bularra ordezkatu duen bitartekaria izanik, pentsa baino konplexuagoa bilakatzen da gakoa. Izan ere, bularra biberoi bilakatuko da hemen, biberoia ume eta umea giltza. Kate honen ondorioak erakusten ditu filmak. Amir etengabe ari da gauzak lekuz aldatzen, beste helburu batzuetarako baliatzen… egoeraren orainaldi etengabean. Haurraren munduaren irudikapen moduko bat da Kelid.

Esan dezagun Kelid, filma baino, antzerkia dela. Eskenatokia, ikuslea sartzen ez den eremu bezala definitzen badugu, film oro eskenatoki bat dela baieztatu dezakegu, ikusleek, gertakarian interbenitzeko aukerarik ez duten neurrian. Baina Kelid, bere barnean eskenatoki bat duen filma da. Eta aktore guztiek, film beraren barnean dauden arren, ez dute kategoria bera: eskenatoki barnekoak eta eskenatoki kanpokoak bereiztu behar ditugu. Kelid, eskenatoki bat beste eskenatoki baten barnean duen pelikula da. Aldi baterako etxean giltzaperatuta dauden bi umeren nondik norakoak kontatzen zaizkigu (lehen eskenatokia: pelikula), beste inork sartzerik ez duen eremuan (bigarren eskenatokia: etxea). Kiarostamiren eskuartzea beraz, nabaria.

Egoera horretan, umeen eremuan sarturik dagoen bakarra ikuslea da, baina interbenitzeko aukerarik gabe (ikuslea, kaiolatutako txoria da hor nonbait). Anaia txikiaren lantuak entzun eta bizilagunak asaldatu egingo dira laster. Sarbide zuzenik gabe, etxeko atea Amirren bitartez irekitzen saiatuko dira. Alegia, kanpoan direnak barnean direnen bitartez bi eremuak banatzen dituen atea zabaldu nahi dute. Gakoa beti barruan egon ohi da, bertan denak aldiz ez du hori jakiten. Helduen mundua eta umeen mundua irudikatzen dituen pelikula bat izan liteke hau.

Biberoi batetik hasi eta itzuliz itzuli giltza batera iristen den katea da, saiakera konstante bat, hutsegiteen sorta, lorpenak soilik zeharka eta eginahalka burutu daitezkeela baieztatzen duen lana. Mugak zeharkatzeko moduak egon beti daudela esaten du ere. Horretarako moduak beti asmatzeke daudelarik. Zinema iraniarrak ongi erakusten du hori, ingenioarekin eta urrunera joan gabe.

Garapen pertsonalaren paralelismo bat bezala ere uler daiteke pelikula. Heldugabetasunetik heldutasuneranzko jauziaren irudikapen inbertitu gisa adibidez. Inoiz entzun dut, pertsona, behin uzki esfinterraren eta uretra esfinterraren kontrola lortzen duena ume izatetik umo izatera pasatzen dela. Gune eta une egokian esfinterra erlaxatu eta zabaltzeko gaitasunari (eta alderantziz, berau estresatu eta ixteari) heldutasuna deitzen diogu. Anaia txikiari biberoia emateko, etxeko giltza aurkitzeko eta atea zabaltzeko Amirrek jasaten duen zorabioan etxea zaborrez eta hondakinez betetzen hasten da. Azkenerako, Amirrek etxeko atea hondaki guzti horiei irteera emateko zabaldu behar duela dirudi. Etxeko atea zabaltzea lortzen dueneko unea itxaronaldi luze baten ondoren komunera ailegatu gareneko momentua gogorarazten du.

Pelikula ikusi eta lan sinple bat ikusi izanaren sentsazioa datorkizu, baina denborarekin, sentsazio hori ongi landutako gidoi baten aurrean egon izanaren sentipenean bilakatzen da. Soila bezain sotila den pelikula da, dudarik gabe.

 

Barru bakoitzak barru propioa. Gako bakoitzak bere karikatura

 

Ikuslea kaiolatutako txoria da hor nonbait

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ZUZENDARIAREN BESTE FILM BATZUK: La jarre (1992), Le Petit Homme (1998), Enfants du Pétrole (2001) Hanoun and Darya (2008) A time to love (0208) The first stone (2010)